Không ai có thể trở thành chuyên gia trong tất cả các lĩnh vực nếu chỉ dựa vào kinh nghiệm trực tiếp. Chúng ta không thể nếm tất cả các loại rượu trên thế giới để quyết định loại nào là ngon nhất. Chúng ta không thể biết phiên tòa xử Socrates thực sự như thế nào. Chúng ta không chắc có thể tai nghe mắt thấy những gì đang diễn ra ở cơ quan lập pháp, ở Sri Lanka hay ngoài không gian. Thay vào đó, chúng ta phải dựa vào những nguồn khác – những người ở vào hoàn cảnh tốt hơn, những tổ chức hay tài liệu tham khảo – để hiểu được chúng ta cần biết gì về thế giới. Chúng ta cần cái gọi là “lập luận bằng phép căn cứ”.
X (một nguồn thông tin có hiểu biết) tuyên bố Y.
Do đó, Y đúng.
Thí dụ:
Marcos ‒ một người bạn của tôi, nói rằng rượu Hy Lạp là thứ rượu ngon nhất trên thế giới.
Do đó, rượu Hy Lạp là thứ rượu ngon nhất trên thế giới.
Nhưng dựa vào người khác cũng có thể là một hành động nguy hiểm. Mỗi người đều có thiên kiến riêng của mình. Những chủ thể căn cứ giả định có thể dẫn chúng ta đi sai đường hay chính họ đã đi sai đường hoặc có thể bỏ qua những phần quan trọng của bức tranh lớn. Một lần nữa chúng ta phải kiểm tra danh sách yêu cầu mà những lập luận bằng phép căn cứ cần thỏa mãn.
13. Nên ghi rõ nguồn
Các tuyên bố không được bảo vệ trừ khi chúng được trích dẫn từ những nguồn thích hợp. Tất nhiên, một vài tuyên bố có căn cứ quá hiển nhiên nên không cần chứng minh gì nữa. Thường thì không nhất thiết phải chứng minh rằng dân số của Mỹ là 200 triệu người hay nàng Juliet yêu chàng Romeo. Tuy nhiên, một con số chính xác về dân số Mỹ hay con số về tỷ lệ tăng trưởng dân số cần phải được trích dẫn. Tương tự như vậy, nên trích ra vài dòng của Shakespeares để chứng minh nàng Juliet chỉ mới mười bốn tuổi.
KHÔNG NÊN:
Một lần tôi đọc được rằng có những nền văn hóa mà trang điểm và quần áo hầu hết là chuyện của nam giới.
Nếu bạn lập luận về việc liệu đàn ông và phụ nữ khắp nơi có bắt chước theo kiểu vai trò giới tính như ở Mỹ hay không, thì đây là một ví dụ liên quan – một ví dụ nổi bật về những vai trò giới tính khác nhau. Nhưng chắc hẳn đó không phải là kiểu khác biệt mà tự bản thân bạn đã trải nghiệm. Để giúp lập luận này vững vàng, bạn cần quay trở lại tìm nguồn căn cứ, kiểm tra lại một lần nữa và trích dẫn nó.
NÊN:
Carol Beckwith trong “Niger’s Wodaabe” (National Geographic 164, số 4 [tháng 10, 1983]: trang 483-509), viết rằng đối với một số tộc người nói tiếng Fulani Tây Phi như Wodaabe, trang điểm và quần áo hầu hết là chuyện của nam giới.
Cách thức trích dẫn khác nhau – bạn có thể cần một quyển sổ tay hướng dẫn cách thức trích dẫn để tìm ra cách thức phù hợp với mục đích của bạn – nhưng tất cả đều bao gồm một nguyên tắc cơ bản: đầy đủ để tự bản thân những người khác có thể dễ dàng tìm ra nguồn đó.
14. Tìm những nguồn đáng tin cậy
Nguồn trích dẫn cần đủ điều kiện đưa ra tuyên bố. Cục Thống kê đủ điều kiện để đưa ra tuyên bố về dân số Mỹ. Các thợ máy xe đủ điều kiện để nói về chất lượng của những chiếc xe khác nhau, bác sĩ đủ điều kiện để nói về vấn đề y học, nhà môi trường học đủ điều kiện nói về ảnh hưởng của ô nhiễm đối với môi trường. Những nguồn này đủ điều kiện vì họ có kiến thức và thông tin thích hợp.
Khi thông tin hay kiến thức của một chuyên gia không rõ ràng ngay tại thời điểm nói, một lập luận phải giải thích ngắn gọn về chúng. Thí dụ, lập luận trích dẫn từ Nguyên tắc 13 có thể cần được giải thích nhiều hơn:
Carol Beckwith trong “Niger’s Wodaabe” (National Geographic 164, số 4 [tháng 10, 1983]: trang 483-509), viết rằng đối với những tộc người nói tiếng Fulani Tây Phi như Wodaabe, trang điểm và quần áo hầu hết là chuyện của nam giới. Beckwith và một đồng nghiệp ngành nhân chủng học của mình đã sống với người Wodaabe trong hai năm và chứng kiến nhiều điệu nhảy mà đàn ông phải dùng lông chim dài, tô vẽ mặt và làm trắng răng. (Bài viết của cô cũng bao gồm nhiều hình ảnh.) Phụ nữ Wodaabe sẽ xem màn trình diễn của đàn ông, nhận xét và chọn ra bạn tình cho mình, người mà theo họ là đẹp nhất – theo đàn ông ở đây, điều này là hoàn toàn tự nhiên. “Vẻ đẹp của chúng tôi khiến cho phụ nữ muốn có chúng tôi,” một người nói.
Một người đã sống với người Wodaabe trong hai năm thực sự đủ điều kiện để viết về những tập quán hàng ngày của bộ tộc này. Lưu ý rằng Beckwith cũng lần lượt trích dẫn những lời nói của người dân vì cuối cùng tất nhiên những chuyên gia đáng tin cậy nhất khi bàn về tập quán của người Wodaabe chính là bản thân những người Wodaabe.
Một nguồn đáng tin cậy không cần phải phù hợp với hình mẫu chung của “chủ thể căn cứ” và người phù hợp với hình mẫu chung của chúng ta về một chủ thể căn cứ có thể thậm chí không phải là một nguồn đáng tin cậy.
KHÔNG NÊN:
Hôm nay, hiệu trưởng trường Đại học Topheavy phát biểu trước phụ huynh và các phóng viên về việc đề cao trao đổi ý tưởng tự do trong các lớp học ở đây.
Hiệu trưởng của một trường đại học có thể chỉ biết rất ít về những gì diễn ra trong các lớp học.
NÊN:
Bảng đánh giá tất cả các chương trình học dành cho sinh viên trong ba năm trở lại đây ở Đại học Topheavy của Ủy ban thẩm định cho thấy, chỉ có 5% sinh viên trả lời “có” khi được hỏi liệu các lớp học ở Topheavy có khuyến khích việc trao đổi ý tưởng tự do và sôi nổi hay không. Từ đó suy ra, các lớp học ở trường Topheavy hiếm khi khuyến khích việc trao đổi ý tưởng tự do và sôi nổi.
Trong trường hợp này, sinh viên là nguồn đáng tin cậy nhất.
Lưu ý rằng chủ thể căn cứ của lĩnh vực này không đồng nghĩa với việc họ có thể làm chủ thể căn cứ của những lĩnh vực khác.
Einstein là một người theo chủ nghĩa hòa bình; do đó, chủ nghĩa hòa bình là điều đúng đắn.
Einstein là một thiên tài trong ngành vật lý không có nghĩa rằng ông là một thiên tài trong ngành triết học chính trị.
Tất nhiên đôi khi, chúng ta phải dựa vào những chuyên gia mà kiến thức của họ hơn hẳn chúng ta nhưng cuối cùng vẫn không thể đạt đến trình độ hoàn hảo. Thí dụ, chính phủ đôi khi cố gắng hạn chế thông tin về những gì đang diễn ra ở vùng chiến sự hay trong một phiên tòa chính trị. Thông tin tốt nhất chúng ta biết được đôi khi chỉ là những thông tin chắp vá thông qua những tổ chức đấu tranh vì quyền con người như Amnesty International. Nếu bạn phải dựa vào thông tin của một chuyên gia với kiến thức không hoàn hảo, hãy thừa nhận vấn đề này. Hãy để thính giả và độc giả quyết định liệu có chấp nhận được việc thà có thông tin từ nguồn không hoàn hảo còn hơn là không có thông tin gì cả.
Cuối cùng, hãy cẩn thận với những người “ra vẻ” chuyên gia chuyên nói về những vấn đề mà có khi chính họ cũng không hề biết gì cả. Nếu một quyển sách tuyên bố “được viết ra như thể tác giả là một con ruồi đậu trên bức tường của căn phòng được canh giữ nghiêm ngặt nhất Lầu Năm Góc,” bạn có thể đoán rằng cuốn sách đó chứa đầy những phỏng đoán, chuyện tầm phào, tin đồn và những thông tin không đáng tin cậy (tất nhiên là trừ khi tác giả thực sự là một con ruồi đậu trên bức tường của căn phòng được canh giữ nghiêm ngặt nhất Lầu Năm Góc). Tương tự như vậy, những người giảng dạy tôn giáo thường tuyên bố rằng một số tập quán là sai vì nó trái ngược với ý muốn của Chúa. Chúng ta nên đáp lại rằng Chúa nên được nhắc đến một cách cẩn trọng hơn. Không dễ biết được ý muốn của Chúa nhất là khi Chúa nói quá nhẹ nhàng đến nỗi có thể lẫn lộn giữa “giọng nói tĩnh lặng nhỏ nhẹ” đó với những định kiến cá nhân có sẵn trong bạn.
15. Tìm những nguồn khách quan
Những người lâm vào cảnh yếu thế nhất trong các cuộc tranh luận thường không phải là nguồn thông tin giá trị nhất cho những vấn đề liên quan. Đôi khi thậm chí họ còn không nói đúng sự thật. Người bị cáo buộc trong một phiên tòa hình sự được coi là vô tội cho đến khi được chứng minh là có tội, nhưng chúng ta hiếm khi hoàn toàn tin vào lời tuyên bố vô tội của người này mà không xác nhận lại với những nhân chứng khách quan khác. Nhưng ngay cả khi người này sẵn lòng nói ra sự thật mà họ chứng kiến, nguồn thông tin này cũng không hoàn toàn đầy đủ. Sự thật mà một người trung thực nhìn thấy vẫn có thể bị ảnh hưởng bởi thiên kiến. Chúng ta có xu hướng nhìn thấy cái chúng ta mong được thấy: Chúng ta chú ý, ghi nhớ, và chuyển giao những thông tin chứng minh cho quan điểm của mình và không hào hứng lắm nếu bằng chứng lại chỉ theo hướng khác.
Đừng chỉ dựa vào Tổng thống nếu vấn đề là tính hiệu quả của chính sách điều hành. Đừng chỉ dựa vào chính phủ để có những thông tin tốt nhất về tình trạng nhân quyền ở những quốc gia mà chính phủ ủng hộ hay chống đối. Đừng chỉ dựa vào nhóm hưởng lợi từ một phía của một vấn đề đang gây tranh cãi mà lấy làm thông tin chung cho toàn bộ vấn đề đó. Đừng chỉ dựa vào nhà sản xuất một sản phẩm để có được thông tin tốt nhất về sản phẩm đó.
KHÔNG NÊN:
Quảng cáo của pin Energizer tuyên bố rằng Energizer tốt hơn những loại pin khác rất nhiều. Do đó, Energizer tốt hơn hết thảy những loại pin khác.
Nguồn căn cứ nên mang tính khách quan. Thông tin tốt nhất về hàng tiêu dùng đến từ những tạp chí người tiêu dùng và các cơ quan đánh giá độc lập bởi vì những cơ quan này không dính dáng gì đến nhà sản xuất và phải đáp ứng người tiêu dùng bằng những thông tin chính xác nhất họ có được.
NÊN:
Tạp chí Báo cáo Người tiêu dùng đã kiểm tra rất nhiều loại pin và không tìm ra sự khác biệt nào giữa chúng cho dù kiểm tra với bất kỳ công dụng nào (xem “Pin nào tốt hơn?” – Báo cáo Người tiêu dùng, số tháng 12, 1999, trang 51-3). Do đó, Energizer không tốt hơn nhiều so với những loại pin khác.
Tương tự như vậy, những người bảo trì và thợ máy là nguồn thông tin tương đối khách quan. Một tổ chức như Amnesty International là nguồn thông tin khách quan về tình trạng nhân quyền ở những nước khác vì nó không ủng hộ hay chống đối chính phủ cụ thể nào. Trong những vấn đề mang tính chính trị, khi sự bất đồng cơ bản nằm ở những con số thống kê, hãy tìm các cơ quan chính phủ độc lập như Cục Thống kê hay những trung tâm nghiên cứu của các trường đại học hay các nguồn thông tin độc lập khác.
Hãy chắc chắn rằng nguồn thông tin thực sự độc lập chứ không phải là một nhóm lợi ích cải trang dưới một cái tên nghe có vẻ độc lập. Hãy kiểm tra nguồn tiền tài trợ cho những nguồn thông tin này; hãy kiểm tra nguồn xuất bản khác; và hãy kiểm tra giọng điệu trong bản báo cáo trích dẫn hay quyển sách đó. Ít nhất, hãy thử xác nhận lại bất kỳ những phát biểu nào nghi ngờ dựa trên những nguồn thiên lệch. Những lập luận vững chắc đều trích dẫn nguồn (Nguyên tắc 13); hãy tra cứu các nguồn đó. Hãy bảo đảm rằng bằng chứng được trích dẫn chính xác và không sai lệch về ngữ cảnh, và kiểm tra những thông tin xa hơn có thể có liên quan. Khi đó bạn đã có thể tự mình trích dẫn những nguồn đó.
16. Kiểm tra chéo các nguồn
Khi các chuyên gia bất đồng với nhau, bạn không thể chỉ dựa vào bất kỳ ai trong số họ. Trước khi bạn trích dẫn lời của một người hay tổ chức nào đó, bạn nên kiểm tra để bảo đảm rằng ý kiến của những người này cũng được đồng tình bởi những chuyên gia có uy tín khác. Thí dụ một điểm mạnh trong các báo cáo của Amnesty International là chúng thường được chứng thực bởi báo cáo từ các tổ chức giám sát nhân quyền khác. (Một lần nữa, chúng thường mâu thuẫn với báo cáo của chính phủ nhưng như chúng ta đã biết, chính phủ thì thường hiếm khi khách quan!)
Các chủ thể căn cứ thường đồng tình chính trên những vấn đề có căn cứ cụ thể. Chẳng hạn, việc đàn ông Wodaabe dành rất nhiều thời gian cho quần áo và trang điểm là một tuyên bố có căn cứ cụ thể và cơ bản là không quá khó để xác minh. Nhưng với những vấn đề lớn và vô hình hơn, rất khó để tìm ra những chủ thể căn cứ đồng tình. Trong rất nhiều vấn đề triết học, khó lòng trích dẫn bất kỳ ai như một chủ thể căn cứ mà không bị phản bác. Aristotle không đồng tình với Plato, Hegel không đồng tình với Kant. Bạn có thể sử dụng những lập luận của họ nhưng không thể thuyết phục được một triết gia nào nếu bạn chỉ đơn thuần trích dẫn kết luận của một triết gia khác.
17. Công kích cá nhân không làm mất đi giá trị của một nguồn
Một giả thiết có thể không còn đáng tin nữa nếu không được cập nhật, không khách quan hay không được đồng tình rộng khắp. Ngoài các nguyên nhân này, những kiểu công kích khác không làm chủ thể này mất đi giá trị.
Những công kích này thường được gọi là ngụy biện công kích cá nhân: công kích vào tính cá nhân của chủ thể căn cứ chứ không phải khả năng riêng biệt của người đó khi đưa ra tuyên bố về vấn đề của họ. Nếu một người hạ thấp chủ thể căn cứ chỉ vì họ không thích người đó – không thích những người theo trào lưu chính thống hay người Nhật hay phụ nữ đồng tính hay người giàu có hay bất kể điều gì đi nữa – nhiều khả năng họ đang mắc phải sai lầm này. Thông thường, quốc tịch, tôn giáo, xu hướng giới tính… của một người không liên quan gì đến độ tin cậy về những chủ đề có căn cứ nằm trong chuyên môn của họ.
KHÔNG NÊN:
Không có gì ngạc nhiên khi nhà thiên văn học Carl Sagan tuyên bố rằng có thể tồn tại cuộc sống trên sao Hỏa – Rốt cuộc thì, ông này nổi tiếng là một người theo thuyết vô thần. Tôi không tin câu nói của ông này chút nào.
Sagan là một nhà thiên văn học. Ông cũng là người thiết kế ra các máy thăm dò liên hành tinh và đã từng thực hiện nhiều cuộc khảo sát rộng rãi về chủ đề cuộc sống trên sao Hỏa. Dù rằng ông cũng tham gia vào những cuộc thảo luận công khai về chủ đề tôn giáo và khoa học, nhưng không có lý do nào chứng minh rằng quan điểm của ông về tôn giáo ảnh hưởng đến nhận xét khoa học của ông về cuộc sống của người sao Hỏa. Nếu bạn không thích kết luận của ông, hãy cứ chỉ trích nó trực tiếp.
